काठमार्डौँ– ताइवानको एन्टी–डिसइन्फर्मेसन समूह डबलथिंक ल्याबको चाइना इन द वल्र्ड (सीआईटीडब्ल्यू) नेटवर्कद्वारा प्रकाशित गरिएको द चाइना इन्डेक्स २०२२ शीर्षकको अध्ययन अनुसार, चीनले सबैभन्दा बढी प्रभाव पारकोे ८२ देशहरूको सूचीमा पाकिस्तान शीर्ष स्थानमा छ ।
गत वर्षको डिसेम्बरमा प्रकाशित भएको अध्ययनअनुसार पाकिस्तानमा चीनको प्रभाव प्रविधि, विदेश नीति र सैन्य क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी सक्रिय रहेको थियो । यी तीनवटै क्षेत्रहरू प्रभाव भएको संयुक्त राज्य अमेरिका इन्स्टिच्युट फर पिस (आईएफपी) का लागि स्टिम्सन सेन्टरका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता समीर लालवानीको ‘ए थ्रेसहोल्ड एलायन्सः द चाइना–पाकिस्तान मिलिट्री रिलेसनसिप’ शीर्षकको २२ मार्च प्रकाशित को विशेष प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
लालवानीको ध्यान बेइजिङ र इस्लामाबादबीचको गहिरो सैन्य सम्बन्धमा थियो। लालवानीले उठान गरेको त्यो सम्बन्धको विस्तारित रूपले कतिपयले पाकिस्तानमा चिनियाँ प्रभावको सवालमा चीन पाकिस्तान इकोनोमिक करिडोरलाई पनि बनाएको छ । पाकिस्तानमा चिनियाँ प्रभुत्व बलियो हुनु बाँकी दक्षिण एसियाका लागि चिन्ताको कारण बनेको छ र क्षेत्रीय विज्ञहरूले पनि पश्चिमलाई यस विषयमा सोच्न आह्वान गरेका छन्न्
आईएफपीको विशेष प्रतिवेदनले विगत एक दशकमा दक्षिण एसियामा भएको भूराजनीतिक परिवर्तन, अमेरिका–चीनबीचको तीव्र प्रतिस्पर्धा, चीन–भारत सम्बन्धमा आएको तीव्र गिरावट र सन् २०२१ मा अफगानिस्तानबाट अमेरिकी सेनाको फिर्तीले चिनियाँ र पाकिस्तानी सेनालाई सम्बन्ध मजबुत बनाएको उल्लेख गरेको छ ।
यी दुई देश बीच सेना र नौसेनाहरू बढ्दो मात्रामा उपकरणहरू साझेदारी गर्दै छन्, थप परिष्कृत संयुक्त अभ्यासहरूमा संलग्न छन्, र कर्मचारी र अधिकारी आदानप्रदान मार्फत थप नजिकबाट अन्तरक्रिया गर्दैछन् । प्रतिवेदनले चीन र पाकिस्तानले हतियार हस्तान्तरण, अभ्यास र बेसिङ मार्फत यी साझा क्षमता र अन्तरसञ्चालनशीलता कसरी निर्माण गरिरहेको देखिन्छ भनेर जाँच गर्दछ। यसले हतियार हस्तान्तरण र सह–विकास, सैन्य कूटनीति र अभ्यास, र सैन्य आधार तयारी र आकस्मिकताहरूस् तीन क्षेत्रहरू मार्फत चीन–पाकिस्तान सैन्य सहयोगको अन्वेषण गर्दछ।
युएसआईपीले चीनले औपचारिक गठबन्धनबाट टाढा रहँदा पनि चीन–पाकिस्तान सैन्य साझेदारी विगत दशकमा उल्लेखनीय रूपमा गहिरो भएको र गठबन्धनको थ्रेसहोल्ड नजिक पुगेको बताएको छ। शीतयुद्धको अन्त्यदेखि चीन पाकिस्तानको सबैभन्दा महत्वपूर्ण रक्षा साझेदार हो। बेइजिङ पाकिस्तानको परम्परागत हतियार र रणनीतिक प्लेटफर्महरूको प्रमुख आपूर्तिकर्ता र पाकिस्तानको उच्च–प्रविधिको हातहतियार क्षमताहरूको प्रमुख आपूर्तिकर्ता भएको छ । पाकिस्तानसँगको चीनको सैन्य कूटनीति मात्रात्मक र गुणात्मक रूपमा रुससँगको सैन्य साझेदारीलाई टक्कर दिन्छ । पछिल्लो समय चीन र पाकिस्तानले संयुक्त सैन्य अभ्यासको गतिलाई तीव्र बनाएका छन् ।
चीनले पाकिस्तानको पश्चिमी तटबाट हिन्द महासागरमा सैन्य शक्ति प्रक्षेपण गर्ने सम्भावना बढ्दै गएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। पाकिस्तानको रणनीतिक सर्कलमा चिनियाँ आधारको अर्थपूर्ण समर्थन छ । युद्धकालीन आकस्मिक आधारमा नौसेना पहुँच स्तरवृद्धि गर्नका लागि भौतिक र राजनीतिक अवरोधहरू पार गर्न सकिने र समयसँगै घट्दै गएको देखिन्छ । युएसआईपीले चीनले साझेदारहरूको खोजी गरिरहेको छ र विदेशमा सैन्य अड्डाहरू खोज्ने बारे थप खुला भएको औल्याएको छ ।
हतियार हस्तान्तरणको क्षेत्रमा, गत दशकमा, चीन पाकिस्तानको प्रमुख र सबैभन्दा महत्वपूर्ण हतियार प्रदायक बनेको छ, र बेइजिङको हतियार निर्यातको लगभग ७५ प्रतिशत प्राप्त गर्दै पाकिस्तान चीनको सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हतियार प्राप्तकर्ता भएको छ
चिनियाँ मूलका उपकरणहरूले पाकिस्तानी सेनाको आक्रामक हतियार र फायर मिसनहरूमा प्रयोग हुने समर्थन इकाइहरू, जस्तै आर्टिलरी र रकेट लन्चरहरू पनि बनाउँछन् । बढ्दो रूपमा, आर्मर, आर्टिलरी, र रकेट लन्चरहरूको कारण हवाई प्रतिरक्षा र इलेक्ट्रोनिक युद्ध प्रणालीहरूले पाकिस्तान र चीनलाई उनीहरूको पर्याप्त सैन्य क्षमताहरू जम्मा गर्न सक्षम हुन नजिक ल्याएको छ ।
पाकिस्तानको रक्षा क्षमतामा चीनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण योगदान परमाणु हतियार कार्यक्रम र फराकिलो रणनीतिक प्रतिरोध तत्वहरूमा सहयोग रहेको लालवानीले टिप्पणी गरे। १९८० र १९९० को बीचमा, चीनले पाकिस्तानलाई आणविक विकासमा सहयोग गरेको छ । चीनले पाकिस्तानको आणविक हतियार बनाउन मद्दत गरेको थियो । हालसालै, चीनले धेरै स्वतन्त्र पुनः प्रवेश सवारी साधनहरूको विकासको लागि अन्तरिक्ष पहुँच र उन्नत अप्टिकल ट्र्याकिङ प्रणाली जस्ता सक्षम सुविधाहरू प्रदान गरेर पाकिस्तानको रणनीतिक प्रतिरक्षा क्षमतालाई अझ उन्नत बनाएको छ ।
चीन र पाकिस्तानबीच असमान सम्बन्ध भए पनि प्रविधि हस्तान्तरण एकतर्फी मात्र भएको छैन। पाकिस्तानले अफगानिस्तानमा अवतरण गरेको विस्फोटक पर्दाथ मिसाइल हस्तान्तरण गरेर चीनको मिसाइल कार्यक्रमलाई सहयोग गरेको छ । यसबाहेक, पाकिस्तानले ओसामा बिन लादेनलाई मार्न २०११ एबोटाबाद मिसनमा दुर्घटनाग्रस्त ब्ल्याक हक हेलिकप्टरको नमूनाहरू उपलब्ध गराएर चीनलाई स्टिल्थ प्रविधिमा पहुँच दिएको विश्वास गरिन्छ । अगस्ट २०२२ मा, पाकिस्तानका तत्कालीन सेना प्रमुख, जनरल कमर जावेद बाजवाले चीन र पाकिस्तानका सेनाहरूलाई सामूहिक हितको रक्षा गर्न मिलेर काम गरिरहेको रूपमा चित्रण गरे।
विगत २० वर्षमा, चीनले पाकिस्तानका सबै सैन्य सेवाहरूमा उच्च प्रविधिको रक्षा प्लेटफर्महरूको प्रमुख आपूर्तिकर्ताको रूपमा अन्य सबै देशहरूलाई उछिनेको छ । एकै समयमा, अन्तरक्रियाको मात्रा र गुणस्तरले बढ्दो सैन्य सम्बन्धको थप संकेतहरू प्रदान गरेको छ।
आयशा सिद्दिका, लन्डनको किंग्स कलेजको युद्ध अध्ययन विभागकी वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ताले पाकिस्तानले चिनियाँ भुमरीमा परेको एक लेखमा उल्लेख गरेकी छन् । यद्यपि, एउटै स्रोत, चीनमा बढ्दो टेक्नोलोजी निर्भरताले पाकिस्तानको सशस्त्र बलको समग्र रणनीतिक संस्कृतिलाई पनि असर गर्नेछ जुन अहिलेसम्म पश्चिमी सुरक्षा नक्षत्रको हिस्सा हो। पाकिस्तान अब हतियार प्रशिक्षणको लागि युरोप र अमेरिका जाने छैन। पश्चिममा घटाइएको सामान्य प्रशिक्षण र चीनमा अपरेटरहरूको लागि बढेको हतियार प्रशिक्षणले संगठन भित्र झुकाव सिर्जना गर्ने सम्भावना छ।
पाकिस्तानको दयनीय आर्थिक अवस्था र फाइनान्सियल एक्सन टास्क फोर्स (एफएटीएफ) र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरूलाई स्रोत–आश्रित देश बनेको छ । पाकिस्तान पूर्णतया चिनसँग निर्भर हुन सक्दैन । यस परिवेशमा पाकिस्तानको लागि ठूलो दुविधा भनेको नयाँ दिल्लीसँगको इस्लामावादको समस्या समाधान नभएसम्म चीनमाथिको आफ्नो निर्भरता कायम रहन्छ र बढ्ने निश्चित छ भन्ने स्पष्ट छ ।
