काठमाडौँ— चीनको महत्वकांक्षी बेल्ट एण्ड रोड परियोजनालाई चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङको विदेश नीति परियोजनाको रुपमा २०१३ मा घोषणा गरिएको थियो । शुरुमा यसलाई ‘वन बेल्ट वान रोड’ भन्ने गरिन्थ्यो । सन् २०१२ को अन्त्यमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी (सीसीपी)को महासचिवको भूमिका ग्रहण गरेका सीले प्राचिन सिल्क रोडको अवधारणालाई आफ्नो पहलमा २०१३ मा कजाकस्तान र इन्डोनेसियाको औपचारिक भ्रमणका क्रममा प्रारम्भमा बीआरआईको घोषणा गरेका थिए। त्यतिबेला बेल्ट एण्ड रोड बारे बोल्दै उनले २००० वर्ष इतिहास बोकेको सिल्क रोडले एकता, पारस्परिक विश्वास, समानता, समावेशीता, आपसी सिकाइ रसहयोग प्रदान गरेको छ । ।सीले चीनलाई यूरेशियाको बाँकी भागसँग जोड्ने समुद्री र महाद्वीपीय करिडोरहरूको श्रृंखला बीआरआईले समान कनेक्टिभिटी प्रभाव पार्ने वाचा गरेका थिए ।

आन्तरिक रुपमा, सीले चीनको अरु देशसँगको प्रभावकारी उपस्थिति जनाउनको लागि बीआरआईलाई अगाडि सारेका थिए । बीआरआईले चीनले विश्वव्यापी वित्तीय संकटको समाधानको लागि उल्लेखनीय रूपमा राम्रो काम गरेको बेलामा पश्चिमी विश्वमा सक्रिय उपस्थितिको लागि भूमिका खेल्ने चीनको रणनीतिलाई टेवा दिएको छ । यस्तै, यसले मितव्ययिता उपायहरू, बढ्दो धुब्रीकरण र दरारहरूबाट आफूतिर आर्कषित गर्न यो परियोजना लागू गरिएको थियो ।

सुरुदेखि नै बीआरआईलाई आलोचनात्मक रूपमा हेरिएको थियो । बीआरआई घोषणा हुनुअघि नै चीन र अमेरिकाको सम्बन्ध बिग्रँदै गएको थियो। चीनले बीआरआईको मार्फत देशको राष्ट्रिय सुरक्षामा सक्रिय हुने योजना तत्कालिन अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्प प्रशासनका अमेरिकी अधिकारीहरूले आलोजना गरेका थिए । (टाइम्स अफ इण्डिया २०१९) । दक्षिण एसियामा, बीआरआईको लागि प्रमुख लगानी गन्तव्य भएको छ । चीनले भारत र पाकिस्तान बीचको विवादित क्षेत्रमा पूर्वाधार निर्माणको पहलको भारतीय सबन्धलाई थप चिसो बनाएको थियोे। २०१५ मा भारतीय विदेश मामिला मन्त्रीले बीआरआईलाई राष्ट्रिय स्वास्र्थले ओतप्रोत भएको बताएका थिए । (पन्त र पासी, २०१६, पृ ८८०।) ऐतिहासिक रूपमा चीनप्रति शंका गर्ने पक्षका लागि, बीआरआई बढ्दो आधिपत्यवादी र आर्थिक रूपमा विस्तारवादी चिनियाँ महत्वाकांक्षाको प्रतीक बन्न पुगेको छ।

यो रिपोर्टले बीआरआई सुरु भएको दस वर्ष पछि यसको पारेको सम्भावनाहरूको तथ्य जाँच गर्दछ । बीआरआईको नीति उद्देश्यहरूको विस्तार पछि, यसले पहलको वित्तिय संयन्त्र र आर्थिक अवस्था, सामाजिक, र वातावरणीय दिगोपन सम्बन्धी प्रचलित सरोकारहरूको बारेमा विश्लेषण गर्दछ । त्यसपछि कोभिड—१९ महामारी र बीआरआईको आकारमा भएको वृद्धिको प्रतिक्रियामा चिनियाँ वित्तिय अभ्यासहरू कसरी पुनः प्रस्तुत गरिएको छ भनेर जाँच्न गर्दछ । आज, बीआरआईले आफैलाई एक चक्रव्यूमा घेरिएको छ भने वित्तिय मोडेलहरू बढ्दो रूपमा उन्नत अर्थतन्त्रहरूमा केन्द्रित छन् र पारदर्शिता र दिगोपनका चिन्ताहरू व्याप्त छन् ।

बीआरआईको नीति उद्देश्यहरू, वित्तिय संयन्त्रहरू, र दिगोपनमा सरोकार
सीको नेतृत्वमा, बीआरआईलाई चीनको विदेश नीतिको प्रमुख खम्बाको रूपमा राखिएको छ। समय बित्दै जाँदा, चिनियाँ सरकारले बीआरआई मार्फत पछ्याउन खोज्ने धेरै उद्देश्यहरू बनाएको छ। यसमा पूर्वाधार लगानी मार्फत कनेक्टिभिटीको बृद्धि, चीन र बीआरआई प्राप्तकर्ताहरूको सुधारिएको आर्थिक विकास, बृहत्तर क्षेत्रीय समन्वयको सहजीकरण, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारको उन्नति, उर्जा सहयोगलाई सुदृढ पार्ने र जन—मानिसको आदानप्रदानको विकास समावेश छ।

चीनले पूर्वाधार अन्तरलाई यूरेशिया भित्र ठूलो आर्थिक एकीकरणलाई सीमित गर्ने मुख्य कारकको रूपमा हेर्छ भने पूर्वाधार लगानीलाई बीआरआईको प्रमुख नीति प्राथमिकतामा राख्छ। क्षेत्रीय आर्थिक एकीकरण र सहयोग प्रवद्र्धन गर्दै सीमापार वस्तु, सेवा, पुँजी र जनताको प्रवाहलाई सहज बनाउन सडक, रेलमार्ग, बन्दरगाह र विमानस्थललगायत भौतिक पूर्वाधार निर्माणमा बीआरआई परियोजनाकेन्द्रित छन् । यसको एक भागको रूपमा, बेइजिङले नयाँ बजारहरू खोलेर र सीमापार व्यापार र लगानीलाई बढावा दिएर चिनियाँ कम्पनीहरूका लागि नयाँ आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्न खोजेको छ ।

सन् २०१३ देखि, बीआरआई प्राप्तकर्ता अर्थतन्त्रहरूमा चिनियाँ प्रत्यक्ष विदेशी लगानी (एफडीआई) सन् २००५ र २०१३ को बीचमा ४६४.१२ बिलियन अमेरिकी डलरको तुलनामा ९८१.०३ बिलियन अमेरिकी डलर पुगेको छ । (अमेरिकन इन्टरप्राइज इन्स्टिच्युट, एनडी)। बीआरआई चीनको फराकिलो नीति विरासतको एक हिस्सा हो जसले चिनियाँ कम्पनीहरूको विश्वव्यापी उपस्थितिलाई प्रवद्र्धन गर्न खोज्छ, समान उद्देश्यहरू पछ्याउँदै गो आउट (१९९९) र गो ग्लोबल (२००६) रणनीतिहरू अपनाइएको छ । (यु, २०१२, मोरिसन, २०१९)। बीआरआईको ढाँचामा पूर्वाधार परियोजनाहरूका लागि ठेक्काहरू मुख्यतया चिनियाँ फर्महरू र आपूर्तिकर्ताहरूलाई तोकिएको छ, जसले गर्दा (राज्य स्वामित्व) चिनियाँ फर्महरूको लागि बजार सिर्जना गर्दछ। बीआरआईलाई चीनले परोपकारले आकारको राजनीतिक पहलको सट्टा आर्थिक पहलको रूपमा चित्रणलाई औपचारिक रूप दिएको छ ।

चीनले बीआरआईलाई सन् १९४५ पछिको विश्वव्यापी शासन व्यवस्थाको ट्रान्सएट्लान्टिक फोकसभन्दा बाहिर रहेको विश्वव्यापी सहयोगको रूपरेखाको रूपमा थप गरेको छ । चीनले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) र विश्व बैंक समूह (डब्लुबीजी) जस्ता पश्चिमी वित्तिय संस्थाहरूको नवउदारवादी नीतिलाई चुनौती दिने विकास वित्तिय मोडेलहरूमा केन्द्रित हुने परियोजनाको रूपमा बीआरआईलाई प्रवद्र्धन गरेको छ। बीआरआई ऐतिहासिक रूपमा पश्चिमी—प्रभावित वैश्विक शासन संरचनाको समानान्तर सञ्चालन गर्ने वित्तिय ढाँचा प्रकट गर्न आएको छ र सांघाई सहयोग संगठनलगायत चीनले प्रमुख भूमिका खेल्ने अन्य अपेक्षाकृत संस्थाहरूसँगै अवस्थित छ। बीआरआई र एससीओजस्ता समानान्तर संगठनहरूमा चीनको लगानी, जसलाई थप छलफल गरिएको छ । यसको एक भागको रूपमा, चीनले बीआरआईलाई विश्वव्यापी मुद्राको रूपमा रेन्मिन्बीको बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोगको वकालत गर्न प्रयोग गरेको छ।

बीआरआईले व्यापार र लगानी लेनदेनमा स्थानीय मुद्राको प्रयोगलाई प्रवद्र्धन गर्ने, वास्तविक विश्वव्यापी रिजर्भ मुद्राको रूपमा एकल मुद्रामा निर्भरता घटाउने र वित्तीय समावेशीतालाई प्रवद्र्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ। यो मुद्रा तत्वले अमेरिकी डलरको विकल्पको रूपमा रेन्मिन्बीको अन्तर्राष्ट्रियकरण प्रवद्र्धन गर्न बेइजिङको फराकिलो प्रयासमा बीआरआई लागि परेको छ । जसले विश्वव्यापी रिजर्भ मुद्राको रूपमा अमेरिकालाई बजेट घाटा चलाउन अनुमति दिने रूपमा लिइन्छ। आफ्नो ऋणमा पूर्वनिर्धारित कुनै पनि अन्य देश बढ्दो मुद्रा अन्तर्राष्ट्रियकरणका लागि थप उपायहरूमा विभिन्न देशहरूसँग द्विपक्षीय मुद्रा आदानप्रदान सम्झौताहरू समावेश छन् ।

चीनले बीआरआईलाई राज्य—निर्देशित नीति र वाणिज्य बैंकहरूको नेटवर्क मार्फत वित्त पोषण गर्दछ । चाइना डेभलपमेन्ट बैंक र चीनको निर्यात–आयात बैंक (एक्जिम बैंक) लगायत बैंकहरूले बीआरआई परियोजनाहरूका लागि दीर्घकालीन, कम ब्याजमा ऋण उपलब्ध गराउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् भने वाणिज्य बैंकहरूले छोटो अवधिमा ऋण उपलब्ध गराएको छ। तिनीहरूले यातायात, ऊर्जा, दूरसञ्चार, र औद्योगिक पार्कहरू सहित पूर्वाधार परियोजनाहरूको लागि लगानीहुने देशहरूलाई ऋण प्रदान गर्छन् । यी ऋणहरू सामान्यतया २०–३० वर्षको चुक्ता अवधिको साथ दीर्घकालीन, कम ब्याज ऋणहरू हुन्, जुन सुरुमा बीआरआई सञ्चालित देशहरूलाई ठूला—ठूला परियोजनाहरू कोष गर्न अनुमति दिन डिजाइन गरिएको रूपमा चित्रण गरिएको थियो जुन वित्तपोषणका अन्य माध्यमहरू मार्फत सम्भव नहुन सक्छ।

यी बैंकहरूको राज्य—निर्देशित प्रकृतिले बीआरआई वित्तपोषणलाई थप निजीकृत ऋण बजारमा सञ्चालन गर्न अनुमति दिनुको सट्टा चिनियाँ स्थिति उपकरणसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धमा राख्छ। पोलिसी बैंक र वाणिज्य बैंकहरूबाट ऋणको अतिरिक्त, चीनले बीआरआईको लागि विकास वित्तपोषण उपलब्ध गराउन द्विपक्षीय र बहुपक्षीय संयन्त्रहरू पनि स्थापना गरेको छ। द्विपक्षीय संयन्त्रहरूले चीन र व्यक्तिगत सहभागी देशहरू बीचको सम्झौताहरू समावेश गर्दछ, जहाँ चीनले बीआरआई परियोजनाहरूका लागि सहुलियतपूर्ण ऋण, अनुदान वा अन्य प्रकारको सहायता प्रदान गर्दछ। यस्तै, थप कोष सिल्क रोड फन्ड मार्फत गर्ने गरिन्छ । बीआरआई परियोजनाहरूलाई समर्थन गर्न २०१४ मा ४४० बिलियनको प्रारम्भिक पूँजी आधारमा स्थापना भएको थियो र अर्को अवसर प्रदान गर्दछ जसको माध्यमबाट चिनियाँ मन्त्रालयहरू र सरोकारवालाहरूले बीआरआई परियोजनाहरूमा लगानी गर्न सक्छन् (स्टान्जेल, २०१७। यसले एक नेटवर्क संरचनालाई जगाउँछ जसमा विभिन्न प्रकारका घरेलु, राज्य-सम्बन्धित कलाकारहरूले सम्बन्धित वित्तपोषणको प्रावधानमा एकअर्काबीच समन्वय गर्नुपर्छ।

एसियाली पूर्वाधार लगानी बैंकले अर्काे, अधिक बहुपक्षीय वित्तपोषण अवसर प्रदान गर्दछ। २०१५ मा चीन द्वारा स्थापित, पूर्वाधार लगानी बैँक एक बहुपक्षीय विकास बैंक हो जसले बीआरआई र एससीओको समानान्तर काम गर्दछ र विशेष गरी एशियामा पूर्वाधार विकासको प्रवद्र्धन र वित्तपोषणमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ। बेइजिङले थप स्थापित अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरूसँग सहकारी ढाँचाहरू स्थापना गरेर विश्व शासनको बृहत्तर सन्दर्भमा बीआरआईलाई स्थान दिन खोजेको छ। विश्व बैंकबाट प्राविधिक सहयोगको प्रावधानलाई प्रवद्र्धन गर्ने विश्व बैंकसँग चीनले एक समझदारी पत्र (एमओयू) मा हस्ताक्षर गरेको छ। यस एमओयूमा एसियाली विकास बैंक (एडीबी), एआईआईबी, पुनर्निर्माण तथा विकासका लागि युरोपेली बैंक, युरोपेली लगानी बैंक र न्यू डेभलपमेन्ट बैंकलगायत अन्य प्रमुख बहुपक्षीय विकास बैंकहरूले सह—हस्ताक्षर गरेका छन्। एमओयूले कनेक्टिभिटी परियोजनाहरूमा समन्वय प्रवद्र्धन, सह—वित्तीय अवसरहरूको खोजी, क्षमता निर्माणका उपायहरूलाई सुदृढ गर्दै र संयुक्त राष्ट्र संघले बनाएको दिगो विकास लक्ष्यहरूसँग मिल्दो विकासलाई प्रवद्र्धन गरी चीन र यी क्षेत्रीय बैंकहरू बीचको समन्वयलाई सहज बनाउन खोजेको छ।

विकासशील अर्थतन्त्रहरूका लागि पूर्वाधार वित्तपोषणको प्रावधानले विकासका अवसरहरू प्रदान गर्दछ, तर चिनियाँ ऋण अभ्यासहरूले पनि विशेष गरी ऋण दिगोपनको सन्दर्भमा महत्त्वपूर्ण चिन्ताहरू उत्पन्न गरेको छ। केही सहभागी देशहरू, विशेष गरी अफ्रिका र दक्षिण एसियामा, बीआरआई परियोजनाहरूबाट महत्त्वपूर्ण ऋणको बोझ थप भएको छ । कोभिड–१९ को अर्थतन्त्रमा परेको प्रभावले महामारीको पूर्व ऋण संकट झनै बढेको छ । उदाहरणका लागि, श्रीलंका दक्षिण एसियाको पहिलो देश थियो, जसमा पूर्वाधार वित्तपोषण बारम्बार कम ब्याजमा लामो चुक्ता अवधिमा आधारित संरचना ऋण प्रदान गरिएको थियो । अनुकूल ब्याज दरमा सस्तो विकास वित्तपोषणको उपलब्धताले श्रीलंकालाई समयसँगै चिनियाँ ऋणको बढ्दो थुप्रो जम्मा गरेको छ। २०२२ को अन्त सम्म, श्रीलंकाले चिनियाँ लेनदारहरूलाई ७.४ बिलियन अमेरिकी डलर ऋण दियो, कोलम्बोको कुल सार्वजनिक बाह्य ऋणको लगभग २०.५ प्रतिशत हो । लगानीको पैसा, प्रायः राजपक्षे परिवारको लागि प्रतिष्ठाले भरिएको सेतो हात्ती परियोजनाहरूमा गएको थियो, जसको परिणामस्वरूप कम राजस्व र कम उपयोग हुन्छ र यसैले श्रीलंकाको बजेट घाटा बढाउँछ ।

श्रीलंकाले आफ्नो चिनियाँ ऋण सेवा गर्न असमर्थताले चिनियाँ राज्य—स्वामित्वको उद्यम हम्बनटोटामा चीन—वित्त पोषित बन्दरगाह लीजमा प्राप्त गर्यो। जब कोभिडले श्रीलंकाको अर्थतन्त्रमा असर ग¥यो, पर्यटन र बढ्दो ऊर्जा खर्चको कारणले पहिलेदेखि नै दिगो ऋणको बोझ अझ बढ्यो, जसले अन्ततः आर्थिक पतन भयो । चिनियाँ ऋणहरू श्रीलङ्काको सामान्य ऋण पोर्टफोलियोको सानो अंश मात्र भए पनि, बीआरआई सम्बन्धित ऋणको द्रुत सङ्कलनले निश्चित रूपमा ऋण सङ्कटलाई बढाएको थियो र चिनियाँ विकास वित्तपोषणलाई बारम्बार चित्रण गर्ने पारदर्शिताका मुद्दाहरूमा उच्च जाँचबुझ भएको थियो ।

विशेष गरी भारतमा, चिनियाँ वित्तपोषणको यो अस्थिरताले चिन्तालाई उत्प्रेरित गरेको छ कि चीनले आफ्नो क्षेत्रीय प्रभावको विस्तार गर्न ऋण—जाु कूटनीतिमा संलग्न हुन खोजेको छ । आलोचकहरूले तर्क गर्छन् कि चीनको अनुकूल वित्तिय सर्तहरू, पारदर्शिताको अभाव, र अन्तर्निहित रणनीतिक उद्देश्यले देशहरू आर्थिक रूपमा चीनमा निर्भर हुन सक्छ र ऋण—सम्बन्धित चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्छ, जसले सम्भावित रूपमा चिनियाँ क्इभ्क लाई पूर्वाधार सम्पत्तिहरू हस्तान्तरण गर्न सक्छ जसले तिनीहरूलाई रूपान्तरण गर्न खोज्छ। भविष्यमा सैन्य पूर्वाधारमा सम्पत्तिहरू हम्बनटोटा बन्दरगाहको अधिग्रहणलाई चीनले साना, विकासशील अर्थतन्त्रहरूलाई ऋणमा डुबाउने कथित प्रयासको प्राथमिक उदाहरणको रूपमा बारम्बार उल्लेख गरिएको छ
यो ध्यान दिन जायज छ कि ऋण—जाल कूटनीति पछ्याउने चीनको क्षमता र नियतमा महत्त्वपूर्ण बहस भइरहेको छ। हम्बनटोटाबन्दरगाहमा अझै पनि सार्वभौम श्रीलंकाको भूभागमा अवस्थित रहेको कारणले बन्दरगाहमा निर्णायक अधिकार प्राप्त गर्दैन । यद्यपि यसले बीआरआई मार्फत गरिएको ऋणको कारणले सिर्जना हुन सक्ने ऋण संकटलाई कम गर्दैन र पारदर्शिताको फराकिलो मुद्दालाई उजागर गर्दछ, यसको मतलब यो होइन कि सम्पत्ति अधिग्रहण नै सुरु गर्नुको एकमात्र उद्देश्य हो।

ऋणीहरूले सधैं आफ्नो ऋण सेवा गर्न असमर्थ हुँदा चिनियाँ ऋणदाताहरूको लागि जटिलताहरू सिर्जना गर्दछ। आफ्नो बीआरआई सम्बन्धित ऋण सेवा गर्न असमर्थ देशहरूप्रति चीनको प्रतिक्रियाले सम्बन्धित देशको विशिष्ट सन्दर्भद्वारा आकारको विभिन्न प्रकारका व्यवहारहरू समावेश गरेको छ। चीनले ऋणको सर्तहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्दै, ऋण चुक्ता गर्ने अवधि बढाउने, ब्याजदर घटाउने वा ऋण राहत उपलब्ध गराउने जस्ता केही ऋण पुनःवार्ता र ऋण पुनर्तालिकामा संलग्न भएको छ। अफ्रिकामा केही लगानीहरूमा, उदाहरणका लागि, चीनले अफ्रिकी देशहरूलाई उनीहरूको बकाया ऋण सेवा गर्न असमर्थताको कारणले ऋण रद्द गर्ने क्रम बढाएको छ । चीनले वैकल्पिक वित्तपोषण विकल्पहरू पनि प्रस्ताव गरेको छ। उदाहरणका लागि, चीनले थप ऋण लिन नसक्ने देशहरूमा बीआरआई परियोजनाहरूलाई समर्थन गर्न अनुदान, इक्विटी लगानी वा अन्य प्रकारका वित्तीय उपकरणहरूमा ऋण उपलब्ध गराउनबाट सरेको छ। यस दृष्टिकोणले देशहरूलाई उनीहरूको ऋणको बोझ थप नगरी कोषमा पहुँच गर्न अनुमति दिन्छ र उनीहरूको तत्काल वित्तीय आवश्यकताहरू सम्बोधन गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

तथापि, ऋण दिगोपनसँग सम्बन्धित मुद्दाले बीआरआईको पारदर्शिता र चीनको रणनीतिक उद्देश्यहरूको बारेमा व्यापक चासोहरू हेरिएको छ । सडक, रेलमार्ग र बन्दरगाह जस्ता बीआरआई परियोजनाहरूलाई प्रायः महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक स्रोतको उत्खनन् आवश्यक हुन्छ र यसले वन विनाश, जैविक विविधताको हानि, वायु र जल प्रदूषण, र जलवायु परिवर्तन लगायतका प्रतिकूल वातावरणीय प्रभाव पार्न सक्छ । वास्तवमाा, बीआरआई लगानीले प्रायः जीवाश्म ऊर्जाको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिएको छ, जसमा प्राप्तकर्ता देशहरूमा कोइला प्लान्टहरू निर्माण गरीएको छ ।

बीआरआई परियोजनाहरूका लागि वातावरणीय मापदण्डहरू सधैं अन्तर्राष्ट्रिय उत्कृष्ट अभ्यासहरूसँग मिल्दैन, जसले सहभागी देशहरूमा नकारात्मक वातावरणीय परिणामहरू निम्त्याउँछ। जमीनमा बीआरआई—सम्बद्ध परियोजनाहरूको कार्यान्वयन बारम्बार दिगोपन—केन्द्रित बहसबाट उल्लेखनीय विच्छेदमा छ जुन चीनले लामो समयदेखि बीआरआईको सन्दर्भमा फ्रेम गरेको छ, बीआरआईमा चिनियाँ विकास वित्तपोषणसँग सम्बन्धित सामाजिक र श्रम मुद्दाहरूको बारेमा पनि प्रश्न उठेका छन् किनभने बीआरआई परियोजनाहरूले कमजोर कामको अवस्था, कम ज्याला, कामदारहरूको अधिकारको संरक्षणको अभाव र जबरजस्ती श्रमको प्रयोग सहित अपर्याप्त श्रम मापदण्डहरू देखाएको छ । सामाजिक मुद्दाहरू जस्तै भूमि अधिग्रहण, स्थानीय समुदायको विस्थापन, र प्रभावित समुदायहरूलाई अपर्याप्त क्षतिपूर्ति पनि केही बीआरआर्य परियोजनाहरूमा रिपोर्ट गरिएको छ (प्रमोनो एट अल, २०२२)। बिआरआईले सम्भावित विकासका अवसरहरू सिर्जना गर्दा, यसको आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय दिगोपनका सम्बन्धमा महत्वपूर्ण शंकाहरू छन् ।

वित्तिय समस्या

कोभिड–१९ महामारीसँग सम्बन्धित बजारले चिनियाँ अर्थतन्त्रमा गम्भीर असर पारेको छ । चीन त्यो देश हो जहाँ भाइरसको उत्पत्ति भएको थियो र यसको अर्थतन्त्र दुबै घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय बजारहरूमा परिणाम स्वरूप अवरोधहरूले नराम्ररी प्रभावित भएको थियो। चीनभरि भाइरस फैलिएपछि, कडा र प्रायः असंबद्ध नाकाबन्दीको उपायहरू देशभर लगाइयो, जसले व्यापक कारखाना बन्द र यातायात आवात जावतमा अवरोधहरू निम्त्यायो, जसले सामानको उत्पादन र वितरणमा गम्भीर असर पारेको थियो। धेरै व्यवसायहरू, विशेष गरी साना र मध्यम आकारका उद्यमहरू, श्रमिक अभाव, यातायात अवरोधहरू, र कम मागको कारणले सञ्चालन पुनः सुरु गर्न निकै संघर्ष गनुप¥यो ।

यसबाहेक, अन्य देशमा नाकाबन्दी हुँदा र समग्रमा विश्वव्यापी अर्थतन्त्रको संकुचनले चिनियाँ सामानहरूको विश्वव्यापी मागमा तीव्र गिरावट ल्यायो। यसले चीनको उत्पादन, इलेक्ट्रोनिक्स र कपडा जस्ता निर्यातमुखी उद्योगहरूमा महत्वपूर्ण प्रभाव पारेको थियो, जसले गर्दा मागहरु घट्न पुग्यो, सम्झौताहरू रद्द भयो र निर्यात राजस्व घट्यो। पर्यटन, हस्पिटालिटी, खुद्रा र मनोरन्जन जस्ता उद्योगहरूले मागमा तीव्र गिरावटको अनुभव गरे किनभने आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा प्रतिबन्धहरू लगाइयो, र लकडाउन उपायहरू र आर्थिक अनिश्चितताका कारण उपभोक्ता खर्च घट्यो। यसले यातायात, खाद्य सेवा, र खुद्रा बिक्री जस्ता सम्बन्धित क्षेत्रहरूमा प्रभाव पारेको थियो, जसले व्यापक रोजगारी हानस् र व्यापार बन्द गर्न नेतृत्व ग-या् चीनको अर्थतन्त्रले महामारीभरि नाममात्र वृद्धि गरिरहँदा २०२० मा जीडीपीमा २.२५ वृद्धि दर सन् १९७६ (लियाङ एण्ड होस्किन्स, २०२३) पछिको कुनै पनि बिन्दुको तुलनामा कम थियो। यस महामारीले पछि चिनियाँ अर्थतन्त्रमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो।

चीनले महामारीबाट हुने नोक्सानीलाई सन्तुलनमा राख्न प्रोत्साहन कार्यक्रम लागू गरेको छ। २००८ मा विश्वव्यापी वित्तीय संकटमा चिनियाँ प्रतिक्रियालाई प्रतिबिम्बित गर्ने तरिकामा, बेइजिङले व्यापार र घरपरिवारलाई समर्थन गर्ने उद्देश्यले वित्तीय र मौद्रिक नीतिहरूको एक श्रृंखला विकास ग¥यो । वित्तीय नीति उपायहरूमा घरेलु पूर्वाधार लगानी प्रवद्र्धन गर्न कर छुट, शुल्क कटौती, र विशेष उद्देश्य बन्डहरू समावेश थिए । मौद्रिक नीतिहरूमा चीनको केन्द्रीय बैंक पिपुल्स बैंक अफ चाइनाबाट सरकारमा स्थानान्तरण, ब्यापार कर्जालाई प्रोत्साहन गर्न बैंकहरूको रिजर्भ आवश्यकता अनुपातमा कटौती, उधारो लिन उत्प्रेरित गर्न ऋणको प्राइम रेट घटाउने, र रिन्डिङ कार्यक्रमहरूको सृजना समावेश थियो।

कोभिडको प्रकोप पछि, चीनले यसरी बीआरआईमा आफ्नो लगानीलाई उल्लेखनीय रूपमा घटाएको छ। जुन २०२० सम्ममा, चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले घोषणा गरेको थियो कि कम्तिमा २०५ बीआरआई परियोजनाहरू महामारी र श्रम बजार र स्रोत र सेवाहरूको उपलब्धतामा गम्भीर रूपमा प्रभावित भएको थियो बिआरआई प्राप्त गर्ने अर्थतन्त्रहरूलाई चिनियाँ ऋणको प्रकोप पछि उल्लेखनीय रूपमा गिरावट आएको छ । विशेष गरी न्यून आय भएका अर्थतन्त्रहरूले चिनियाँ लगानीमा पहुँचमा कमीको सामना गर्नु परेको छ। समय बित्दै जाँदा, चीनको ‘शून्य कोभिड’ नीतिले विश्वसँग आफ्नो फराकिलो आर्थिक र सामाजिक संलग्नतालाई सीमित गरिरह्यो, जब अन्य अर्थतन्त्रहरू फेरि खुलिरहेका थिए । यसरी वित्तिय प्रायः चीनमा मात्र सीमित रह्यो, जसले गर्दा चीनले विदेशमा आयोजनाहरूमा लगानी गरेको हदसम्म कम भयो ।

विशेष गरी बीआरआईको प्रारम्भिक चरणहरूमा, चिनियाँ वैदेशिक ऋणको ठूलो आकार र मापनले विदेशी विकास वित्तपोषणमा पहुँच नभएका देशहरूलाई ऋण उपलब्ध गराएको थियो, आंशिक रूपमा किनभने तिनीहरूको ऋण सेवा गर्ने क्षमता गम्भीर शंकामा थियो। जबकि चिनियाँ ऋणहरू एडीबी, विश्व बैंक, वा पश्चिमी ऋणदाताहरू द्वारा उपलब्ध गराइएका ऋणहरू भन्दा धेरै घातक रूपमा संरचित थिएनन्, तर चिनियाँ बैंकहरूले अन्य संस्थाहरू र ऋणदाताहरूले ऋण प्रदान नगर्ने देशहरूलाई मात्र ऋण दिए (द इकोनोमिस्ट, २०२३)। त्यसबेलादेखि, विदेशी ऋणमा चीनको प्रवचन समझदार र दिगो लगानीमा केन्द्रित छ। महामारी र यसको उधारो जटिलताहरूको प्रतिक्रियामा, चीनले अनिवार्य रूपमा दुई–स्तरीय प्रणालीलाई बढावा दिएको छ । महामारीले ऋण संकटलाई तीव्र बनाएको छ र ऋण लिने देशहरूको वित्तीय स्थितिलाई व्यापक रूपमा बिग्रिएको छ, तिनीहरूको ऋण जोखिम र चीनमा ऋण जोखिम बढेको छ।

समयसँगै यी परिवर्तनहरूलाई ध्यानमा राख्दै, आन्तरिक र बाह्य बजार र राजनीतिक घटनाक्रमहरूमा निर्भर बीआरआई का उद्देश्य र प्राथमिकताहरूलाई पुनः परिभाषित गर्ने रूपमा चीनलाई बुझ्न उपयोगी छ। महामारीको प्रकोपले बीआरआईको लागि अघिल्लो वित्तपोषण मोडेललाई कायम राख्ने चीनको क्षमतालाई उल्लेखनीय रूपमा पुनः आकार दियो। सन् २०२० देखि, चीनले बिआरआईलाई समसामयिक आर्थिक र भूराजनीतिक चुनौतीहरूको सामना गर्न अनुकूलन गर्न खोजेको छ, मुख्यतया महामारी र चीन र अमेरिकाबीच बढ्दो वैमनस्यको परिणाम हो। चीनले महामारीपछिको रिकभरी, ऋण दिगोपन र डिजिटलाइजेसनलाई प्राथमिकता दिन आफ्नो दृष्टिकोणलाई पुनः क्यालिब्रेट गरिरहेको छ । चीनले सार्वजनिक—निजी साझेदारीलाई प्रवद्र्धन गर्दै, बहुपक्षीय विकास बैंकहरूसँगको सहयोगलाई सुदृढ गर्दै, कोषका स्रोतहरू विविधीकरण गर्न र जोखिमहरू कम गर्न ग्रीन ऋणपत्र र इक्विटी लगानी जस्ता नयाँ वित्तिय संयन्त्रहरू खोज्दै आएको छ। यी उपायहरूले चिनियाँ ऋणदाताहरूको वित्तीय जोखिम कम गर्ने प्रयासलाई चिन्ह लगाउँछन्।

तैपनि, बीआरआईको भविष्यको दायरा र मापनको बारेमा महत्त्वपूर्ण शंकाहरू उब्जिएका छन् । चीनले सम्भवतः पाकिस्तान जस्ता बीआरआई लागू गर्ने देशहरूमा जारी ऋण संकटको सामना गर्नेछ, जहाँ बीआरआई परियोजनाहरू पनि आतंककारीहरूको आक्रमणमा परेका छन् । बेइजिङले पनि आफ्नो भूराजनीतिक डिजाइनहरूका सम्बन्धमा चासोहरू कम गर्न सफलतापूर्वक व्यवस्थित गर्न सकेको छैन, जसले चिनियाँ उद्देश्यहरूप्रति शंका गर्ने देशहरूबाट आयात घटाउने सम्भावना छ। परियोजनाको व्यवहार्यता र दिगोपन दीर्घकालीन चिन्ताको रूपमा रहेको छ जसलाई थप बलियो सम्भाव्यता अध्ययन, वित्तीय मूल्याङ्कन, र परियोजना व्यवस्थापन क्षमताहरू कार्यान्वयन गरेर मात्र अर्थपूर्ण रूपमा सम्बोधन गर्न सकिन्छ, जुन सहभागी देशहरूमा फरक हुन सक्छ। केही हदसम्म, बीआरआईको प्रभावकारिता सांस्कृतिक र नियामक भिन्नताहरूले पनि सीमित रहन्छ ।

निष्कर्ष

चीनको महत्वकांक्षी योजनाको रुपमा रहेको बीआरआई सुरुवात भएको दश वर्षपछि, बीआरआईले आफूलाई एक गोलमोटोल अवस्थामा पु¥याएको छ । सुरुदेखि नै, बीआरआईलाई पारदर्शिता र दिगोपनको फराकिलो, बहुआयामिक अभावले चित्रण गरिएको छ। ऋण दिगोपनको मामलामा यो सबैभन्दा स्पष्ट छ, यी चिन्ताहरू पहलको सामाजिक, राजनीतिक र वातावरणीय प्रभावहरूमा पनि विस्तार हुन्छन् । यो उल्लेखनीय छ कि यी चिन्ताहरू कम गर्ने चिनियाँ प्रयासहरू धेरै हदसम्म प्रभावहीन भएका छन् । यसको मतलब बीआरआईले आफ्नो ऋण सेवा गर्ने क्षमताको चिन्ताको कारणले थप स्थापित विकास वित्तिय संयन्त्रहरूमा पहुँच गर्न नसक्ने देशहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न जारी राखेको छ। चिनियाँ वित्तिय संरचनाहरूलाई सम्भावित रूपमा खराब चिनियाँ डिजाइनहरू सङ्केत गर्ने रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ ।

चीन भित्र, विभिन्न मन्त्रालयहरू बीआरआई नीति प्राथमिकताहरूको आकारमा संलग्न छन् जबकि यसको वित्त पोषणको निरीक्षणका लागि जिम्मेवार निकायहरू छलफल गरिएका, विविध र खण्डित छन् । यसबाहेक, बीआरआई समयसँगै परिवर्तन भएको छ, पहलप्रति चीनको दृष्टिकोणले महामारीको प्रकोपले महत्वपूर्ण रूपमा पुनः आकार दिएको छ। चीनको वित्तीय स्थान संकुचित गरेर, कोभिड–१९ महामारीले गहिरो प्रभाव पारेको छ, चीनले बीआरआईलाई प्राथमिकता दिने प्राथमिकतालाई सीमित गर्दै चिनियाँ सरकार फेरि अगाडि बढेको छ । अगाडि हेर्दा, बीआरआईले कम विश्वसनीयताका कारण अहिले ठूलो वित्तिय समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ।

हालसम्म, प्रमुख कार्यान्वयन चुनौतीहरू (ऋण दिगोपन, ठूलो भूराजनीतिक जोखिम, वातावरणीय र सामाजिक प्रभावहरू, परियोजनाको व्यवहार्यता र गुणस्तर, शासन र पारदर्शिता, सांस्कृतिक र नियामक भिन्नताहरू सहित) लाई सम्बोधन गर्ने चीनको क्षमता कमजोर देखिएको छ । यी मुद्दाहरूलाई थप रचनात्मक रूपमा सम्बोधन गर्न बलियो जोखिम व्यवस्थापन, प्रभावकारी शासन र पारदर्शिता संयन्त्र, बलियो परियोजना व्यवस्थापन क्षमताहरू, र सहभागी देशहरूको विशिष्ट आवश्यकता र क्षमताहरूलाई विचार गर्ने अनुकूल दृष्टिकोणहरू आवश्यक पर्दछ। विकास वित्तपोषणको माग आगामी वर्ष र दशकहरूमा जारी रहनेछ। यस प्रक्रियामा बीआरआईले भूमिका खेल्न सक्छ कि छैन भन्ने कुरा विगत दश वर्षमा भएका घटनाक्रमबाट सही पाठ सिक्ने चीनको क्षमतामा भर पर्दछ ।