मैसूर, भारत | वैश्विक आध्यात्मिकता, सांस्कृतिक कूटनीति तथा सभ्यतागत सद्भावनाको क्षेत्रमा ऐतिहासिक मान्यता स्वरूप नेपालका प्रख्यात विश्व आध्यात्मिक दूत प्रदीप खनाल लाई प्रतिष्ठित हिन्दुस्तान गगन गौरव वर्ल्ड एनभाइ फेस्ट–२०२५ अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान गरिएको छ। कर्नाटक राज्य मुक्त विश्वविद्यालय, मैसूरमा आयोजित भव्य अन्तर्राष्ट्रिय समारोहमा दक्षिण एसियाका प्रतिष्ठित शिक्षाविद्, आध्यात्मिक गुरु, कूटनीतिज्ञ तथा नीति–निर्माताहरूको गरिमामय उपस्थितिमा उहाँलाई यो सम्मान प्रदान गरियो।

उक्त पुरस्कार खनालको अद्वितीय आध्यात्मिक यात्राको सम्मान, समकालीन विश्वमा सनातन धर्मप्रति उहाँले पुर्‍याउनुभएको अतुलनीय योगदान तथा विभिन्न राष्ट्रबीच जनस्तरीय कूटनीति सुदृढ गर्नुभएको असाधारण भूमिकाको कदर स्वरूप प्रदान गरिएको हो। कार्यक्रममा १० भन्दा बढी विश्वविद्यालयका कुलपति, वरिष्ठ विद्वान, वातावरणविद् तथा भारत, भूटान, श्रीलंका र नेपालका प्रतिनिधिहरूको सहभागिता रहेको थियो, जसले पुरस्कारको अन्तर्राष्ट्रिय गरिमा र प्राप्तकर्ताको विश्वव्यापी हैसियतलाई स्पष्ट रूपमा उजागर गर्‍यो।

आधुनिक कालमै दुर्लभ आध्यात्मिक यात्रा
यस सम्मानको मूल केन्द्रबिन्दु एक यस्तो उपलब्धि हो, जसलाई विद्वानहरूले सभ्यतागत र ऐतिहासिक मान्न थालेका छन्। केवल एक वर्षभित्र प्रदीप खनालले भारत, नेपाल, बंगलादेश, श्रीलंका, पाकिस्तान र तिब्बत (चीन) गरी छ देशका ४५० भन्दा बढी पवित्र तीर्थस्थलहरूमा दर्शन, पूजा, यज्ञ, संकल्प तथा विविध धार्मिक अनुष्ठान सम्पन्न गर्नुभएको छ।
उहाँको तीर्थयात्रामा समावेश छन्:
४ आदि शक्ति पीठ
५२ शक्ति पीठ
१०८ सिद्ध पीठ
१२ ज्योतिर्लिङ्ग
चारधाम
सप्तपुरी
पवित्र हिन्दू, सिख, बौद्ध तथा जैन तीर्थस्थलहरू
पवित्र नदी, कुण्ड, समुद्र तथा प्राचीन आध्यात्मिक केन्द्रहरू
आध्यात्मिक इतिहासकार तथा धार्मिक विद्वानहरूका अनुसार यति व्यापक, बहु–सभ्यतागत र सर्वसमावेशी तीर्थयात्रा आधुनिक कालमा दुर्लभ छ। यसले स्वभाविक रूपमा जगद्गुरु आदि शंकराचार्य र गुरु नानक देव जीको ऐतिहासिक यात्रासँग तुलना पाएको छ। आदि शंकराचार्यले अद्वैत वेदान्तमार्फत भारतलाई आध्यात्मिक रूपमा एकीकृत गर्नुभयो भने गुरु नानक देव जीले करुणा र सार्वभौमिक सत्यद्वारा परम्पराहरूलाई जोड्नुभयो। प्रदीप खनालको यात्रा भने विश्वव्यापी रूपमा विभाजित वर्तमान युगमा ती पवित्र परम्पराको समकालीन निरन्तरता बनेको छ।

२१औँ शताब्दीमा सनातन धर्म: एक जीवित अभियान
पुरस्कार समितिले खनालको वर्तमान विश्वमा सनातन धर्मप्रतिको योगदानलाई “गहिराइ, प्रभाव र पहुँचका दृष्टिले नियन्त्रण गर्नै नसकिने” भनी उल्लेख गरेको छ। उहाँको कार्य केवल कर्मकाण्डीय वा प्रतीकात्मक नभई जीवित सनातन धर्म हो—समावेशी, संवादात्मक, पर्यावरण–संवेदनशील र विश्वसामु सान्दर्भिक।
उहाँका तीर्थयात्रा, प्रवचन, लेखन तथा अन्तर्राष्ट्रिय सहभागितामार्फत निरन्तर जोड दिइएका विषयहरू:
आध्यात्मिक परम्पराहरूबीचको एकता
हिन्दू, बौद्ध, सिख, जैन तथा आदिवासी विश्वासबीचको सद्भाव
प्रकृतिलाई दिव्य चेतनाको रूपमा सम्मान
आधुनिक शासन र कूटनीतिको आधारका रूपमा आध्यात्मिक नैतिकता
यस दृष्टिकोणले सनातन धर्मलाई केवल विगतको सम्पदा नभई जलवायु संकट, नैतिक पतन, सांस्कृतिक विच्छेदन र भू–राजनीतिक अविश्वास समाधान गर्ने सभ्यतागत ज्ञानका रूपमा पुनःस्थापित गर्दछ।
आध्यात्मिकता र वातावरणीय चेतना
हिन्दुस्तान गगन गौरव वर्ल्ड एनभाइ फेस्ट पुरस्कार संस्कृति, वातावरण र राष्ट्रनिर्माणको संगममा अवस्थित छ। यस मञ्चमा खनालको सम्मान विशेष अर्थपूर्ण छ, किनकि उहाँको आध्यात्मिक यात्रामा पर्यावरणीय चेतना अभिन्न रूपमा समाहित छ।
उहाँले २३ भन्दा बढी पवित्र नदी तथा जलाशयहरूमा पवित्र स्नान र वातावरणीय संकल्प गर्दै निम्न विषयमा जनचेतना फैलाउनुभयो:
नदी संरक्षण
पवित्र पर्यावरण (Sacred Ecology)
सनातन दर्शनमा आधारित परम्परागत वातावरणीय नैतिकता
उहाँले बारम्बार वातावरण संरक्षण केवल नीतिगत विषय नभई आध्यात्मिक उत्तरदायित्व भएको सन्देश दिनुभएको छ, जुन समारोहमा उपस्थित वातावरणविद्हरूमा गहिरो प्रभाव पार्न सफल भयो।
आध्यात्मिकता र कूटनीतिको दुर्लभ संगम
आध्यात्मिक क्षेत्रसँगै, पुरस्कारले प्रदीप खनालको जनस्तरीय कूटनीति, सांस्कृतिक कूटनीति र अन्तर–सभ्यतागत संवादमा पुर्‍याएको योगदानलाई पनि मान्यता दिएको छ।
३० भन्दा बढी देशको भ्रमण गरिसक्नुभएका खनालले:
राष्ट्राध्यक्ष तथा सरकार प्रमुखहरू
पूर्व प्रधानमन्त्री तथा राष्ट्रपतिहरू
सार्क नेतृत्व तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू
बेलायती संसदसमेतका शैक्षिक तथा सांस्कृतिक मञ्चहरूमा संवाद गर्नुभएको छ
उहाँको कूटनीतिक दृष्टिकोण कुनै राजनीतिक विचारधारामा आधारित नभई साझा सभ्यतागत मूल्यहरूमा आधारित छ, जसका कारण उहाँलाई “आध्यात्मिक कूटनीतिज्ञ” को रूपमा लिइन्छ।
शैक्षिक मान्यता र विश्वव्यापी स्वीकृति
पुरस्कार समारोहमा १० भन्दा बढी विश्वविद्यालयका कुलपतिहरूको उपस्थितिले यस सम्मानलाई शैक्षिक रूपमा पनि अत्यन्तै महत्वपूर्ण बनायो। धेरै शिक्षाविद्हरूले खनालको जीवन र यात्रालाई:
अन्तरविषयक अनुसन्धानको विषय
आध्यात्मिक मानवशास्त्रको जीवित अध्ययन
संस्कृति र आस्थामा आधारित सौफ्ट पावरको नमूना
भन्दै गहिरो अध्ययन योग्य रहेको उल्लेख गरे। कर्नाटक राज्य मुक्त विश्वविद्यालयका अधिकारीहरूले यस्ता व्यक्तित्वले युवालाई परम्परासँग जोड्दै विश्व नागरिकका रूपमा तयार पार्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने बताए।
सभ्यतागत एकताको आवाज
खनालको यात्राको सबैभन्दा प्रभावशाली पक्ष उहाँको एकताको अविचल प्रतिबद्धता हो। उहाँको तीर्थयात्रामा समावेश थिए:
ननकाना साहिब, स्वर्ण मन्दिरजस्ता सिख गुरुद्वारा
लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथजस्ता बौद्ध तीर्थ
बहु–परम्पराले सम्मान गर्ने पवित्र स्थलहरू

यस समावेशी दृष्टिकोणले उहाँलाई धार्मिक र राष्ट्रिय सीमाभन्दा माथि उठेको एक नैतिक एकताका प्रतीकका रूपमा स्थापित गरेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रशंसा
कार्यक्रममा भारत, भूटान र श्रीलंकाका प्रतिनिधिहरूले दक्षिण एसियाली सभ्यतागत सम्बन्ध सुदृढ गर्न खनालको भूमिकाको खुलेर प्रशंसा गरे। वक्ताहरूले आधुनिक कूटनीतिले अर्थतन्त्र र सुरक्षा केन्द्रित भए पनि आध्यात्मिक तथा सांस्कृतिक कूटनीतिले मात्र दीगो विश्वास निर्माण गर्ने बताए।
पुरस्कार निर्णायक समितिले प्रदीप खनालले “वसुधैव कुटुम्बकम्”—विश्व एक परिवार हो—भन्ने दर्शनलाई कर्ममार्फत प्रस्तुत गरेको उल्लेख गर्‍यो।

आगामी यात्रा: निरन्तर अभियान
पुरस्कार ग्रहण गर्दै खनालले विनम्रताका साथ निम्न प्रतिबद्धता दोहोर्‍याउनुभयो:
पवित्र सम्पदाको संरक्षण
अन्तरधार्मिक सद्भाव प्रवर्द्धन
युवालाई नैतिक नेतृत्वतर्फ प्रेरणा
सांस्कृतिक कूटनीति सुदृढीकरण
उहाँले यो सम्मान गुरुजन, सन्त, नदी, हिमाल र पवित्र तीर्थस्थलहरूलाई समर्पण गर्दै यसलाई व्यक्तिगत उपलब्धिभन्दा सामूहिक आध्यात्मिक कृपाको फल भन्नुभयो।

निष्कर्ष: प्राचीन ज्ञानका आधुनिक दीपवाहक
प्रदीप खनाललाई हिन्दुस्तान गगन गौरव वर्ल्ड एनभाइ फेस्ट–२०२५ अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान हुनु केवल व्यक्तिगत सम्मान होइन, आध्यात्मिक चेतनालाई एकता, दिगोपन र शान्तिको शक्तिका रूपमा विश्वले स्वीकार गरेको संकेत हो।
विभाजन र अनिश्चितताले भरिएको यस युगमा खनाल प्राचीन ज्ञानका आधुनिक दीपवाहकका रूपमा उभिनुभएको छ। सनातन धर्ममा जरा गाडिएको तर सबै परम्पराप्रति खुला उहाँको यात्रा सीमा, आस्था र पुस्ताभन्दा पर फैलिँदै निरन्तर प्रेरणा बनिरहनेछ।