श्रीनगर— जम्मू–कश्मीर स्थित श्रीनगरको हजरतबलको कान्दर मोहल्ला सैदाकदलका बासिन्दा आशिक हुसैन पेशाले एक इलेक्ट्रिसियन हो, तर उनलाई बँगैचा मन पर्छ।

तरकारी खेती गर्न पर्याप्त जग्गा नभएकाले आफ्नो जोश पूरा गर्न नसकेकोमा सधैं निराश थिए ।

तर तीन महिना अघि, २७ वर्षीया हुसैनले एक साथीबाट कसरी तरकारीहरू माटो बिना, र पोषक तत्वले भरिपूर्ण पानीमा ठाडो रूपमा उब्जाउन सकिन्छ भनेर सिकेका थिए।

उपत्यकामा द्रुत गतिमा बढिरहेको खेतीको यो नयाँ प्रविधिलाई हाइड्रोपोनिक्स वा माटोविहीन खेती भनिन्छ। हुसेनले अहिले पालक, कोलार्ड साग, धनिया, पुदिना र अन्य तरकारीहरू उब्जाउँदै छन्, जसमध्ये अधिकांश ४५ दिनमा खानाको लागि तयार हुन्छन्।

इलेक्ट्रिशियनले अब घरमा पीभीसी प्लास्टिक पाइपमा आफ्नो परिवारको लागि तरकारी घरमा नै उमार्ने गरेका छन् । ‘मैले सिकें कि हाइड्रोपोनिक्समा मलाई धेरै ठाउँ चाहिँदैन र मलाई चाहिने सबै दसवटा पीभीसी पाइपहरू, एउटा स्ट्यान्ड र पोषक तत्वहरूले भरिपूर्ण पानी घुमाउनको लागि एउटा मोटर आवाश्यक छ ।’–हुसैनले गाओनको भनाई उद्दृत गर्दै गाउन कनेक्शनले उल्लेख गरेको छ ।

हाइड्रोपोनिक्सले मौसमी परिवर्तनहरूबाट स्वतन्त्र, वर्षभरि खेती गर्न सक्षम बनाउँछ, जसले थप सुसंगत र भरपर्दो खाद्य आपूर्ति गर्न सक्छ। उनले तत्कालै आफ्नो आँगनको केही भागलाई हाइड्रोपोनिक फार्ममा परिणत गरी तरकारी खेती गर्दै आएका छन् ।

उनले भने,‘‘३–६ फिटभन्दा बढी क्षेत्रफल नभएको फार्मले ४५ दिनमा पालक, साग, धनिया, पुदिना सबै उत्पादन गर्छ ।’ हुसेनले हाइड्रोपोनिक फार्म स्थापना गर्न रु २५ हजार मात्र खर्च गर्नु परेको थियो । “मैले पहिले नै चार पटक कोलार्ड साग काटेको छु र हाम्रो परिवारले त्यसलाई खान रमाइलो भएको छ। हामी धेरै हप्तासम्म तिनीहरूको पातहरू टिप्न सक्छौं, ”परिवारमा बुबा, भाइ र एक बहिनी रहेका हुसेनले भने। ‘आगामी दिनमा हामी पालक, त्यसपछि पुदिना र धनिया काट्नेछौं,’ उनले थपे।

झारखण्डका किसान बिलाल अहमदले हाइड्रोपोनिक्सले परम्परागत माटोमा आधारित खेतीको तुलनामा धेरै कम पानी प्रयोग हुने गरेको बताए ।

“हाइड्रोपोनिक खेतीमा हामी पानीको पुन परिक्रमा गर्छौं। बिरुवाहरू द्वारा लिइएको अतिरिक्त पानी पुनः प्रयोग गरिन्छ र यसरी पानीको हानि कम हुन्छ। यसबाहेक, पोषक तत्वहरू पानीमा घुलनशील हुन्छन् र सिधै बिरुवाको जरामा पुग्छन्। पानीको अत्यधिक प्रयोग घटाएर बिरुवाहरूले आफूलाई चाहिने कुरा प्राप्त गर्छन्, ”उनले भनाईलाई उद्दृत गर्दै गाउन कनेक्शनले उल्लेख गरेको छ ।

हाइड्रोपोनिक तरिकाले बिरुवा रोप्दा माटोबाट सर्ने कीरा र रोगको जोखिम कम हुने उनको भनाइ छ ।

हाइड्रोपोनिक प्रणालीहरू शहरी क्षेत्रहरूमा पनि एक विकल्प हो र घर भित्र वा ठाडो खेतीको रूपमा अभ्यास गर्न सकिने अहमदले बताए ।