काठमाडौं । विश्व माटो दिवसको अवसर पारेर देशभर माटोको अवस्था, कृषिजन्य क्षति र किसानको बढ्दो चिन्ताबारे गम्भीर बहस अघि बढिरहेको छ। चन्द्रागिरि–६ का अमर गिरीदेखि भक्तपुरका रवि डङ्गोलसम्म—उर्वराशक्ति घट्दै गएको, उत्पादन निरन्तर झरिरहेकाले किसानको भरोसा माटोबाट हराउँदै छ।
अमर गिरीले पाँच वर्षयता जैविक मल परित्याग गरी रासायनिक मलमा निर्भर हुँदा आफ्नो खेतको माटो क्रमशः कडा र अम्लिय बन्दै गएको अनुभव गरेका छन्। “उत्पादन बढ्छ भनेर केमिकल मल हाल्न थालेँ, उल्टै बारी कमजोर हुँदै गयो,” गिरी भन्छन्।
यस्तै, भक्तपुरका किसान रवि डङ्गोल पनि विगतका वर्षहरूमाथि नजर दौडाउँदा प्रतिवर्ष तरकारीको उत्पादन घट्दै गएको देखेर सशंकित छन्—“धेरै मल हाल जित ठूलो उत्पादन हुन्छ भन्ने भयो, तर परिणाम उल्टो आयो। माटो बिग्रिएकै कारण हो कि भन्ने डर लाग्न थालेको छ।”
असन्तुलित मल र विषादीले कमजोर बन्दै माटो
विशेषज्ञहरूका अनुसार अव्यवस्थित रासायनिक मलको प्रयोग, हरित क्रान्तिपछिको अत्यधिक सघन खेती, उर्वरा सामाग्रीको न्यून प्रयोग तथा विषादीको दुरुपयोग—यी प्रमुख कारणले देशभर माटोको स्वास्थ्य तीव्र गतिमा कमजोर हुँदै गएको छ।
कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका अनुसार यस वर्ष मात्र धान, उखु, फलफूल र तरकारीमा करिब १ लाख २७ हजार मेट्रिक टन उत्पादन घाटा हुने देखिएको छ। यो क्षति रकममा换 गर्दा रू। ३ अर्ब ७६ करोडभन्दा बढी पुग्छ। तरकारी मात्रमा नै ३५ प्रतिशत क्षति भएको प्रतिवेदन उल्लेख गर्छ।
“गाईवस्तु कम, गोबर मल हरायो, अनि माटो बर्बाद हुँदै गयो”
माटो विज्ञ जीवन सुवेदीका अनुसार ग्रामीण क्षेत्रमा पशुपालन घटेपछि गोबर मलको उत्पादन न्यून भयो, तर रासायनिक मलको प्रयोग बढ्दै गयो।
उनका अनुसार—“उर्वरा शक्ति पुनःस्थापित गर्ने परम्परागत आधार नै कमजोर भएपछि उत्पादन घट्नु स्वाभाविक हो।”
नेपालका अधिकांश माटो नमुनामा प्राङ्गारिक पदार्थको मात्रा चिन्ताजनक रूपमा कम पाइएको छ। डिजिटल माटो नक्सा ९म्क्ः० अनुसार ५४५ माटो अम्लिय, ३७५ मा प्राङ्गारिक तत्व न्यून र तराई क्षेत्रमा त सल्फर, नाइट्रोजन, बोरोन र जिङ्कको कमी झनै गम्भीर छ।
दिवस मनाइए पनि योजना कमजोर
डिसेम्बर ५ लाई विश्व माटो दिवसका रूपमा मनाइए पनि नेपालमा कार्यक्रम प्रायः औपचारिकतामा सीमित हुने गरेको विज्ञहरूको भन्दै आएको गुनासो हो।
कृषि विभागका महानिर्देशक प्रकाशकुमार सन्जेल भन्छन्—“माटोको गुणस्तर लगातार कमजोर हुँदै जाँदा खाद्य सुरक्षामै खतरा देखिन थालेको छ। तर दिगो माटो व्यवस्थापनका उपायहरू कार्यान्वयनमा कमजोर छन्।”
सरकार, कृषि विभाग, माटो विज्ञान केन्द्र र एएफओको समन्वयमा यस वर्ष पनि तालिम र परीक्षण शिविर सञ्चालन भए पनि दीर्घकालीन नीति प्रभावकारी रूपमा लागू नभएको भन्दै आलोचना भइरहेको छ।
समाधानः माटो बचाउन के आवश्यक ?
विशेषज्ञ र नीतिनिर्माताहरूले माटो पुनर्जीवनका लागि निम्न उपाय तत्कालै आवश्यक रहेको बताउँछन्—
माटो परीक्षण नियमित गर्ने र सोही अनुसार मलको मात्रा निर्धारण गर्ने
गोबर मल, कम्पोस्ट, हरियो मल जस्ता प्राङ्गारिक पदार्थको प्रयोग बढाउने
एकल बाली प्रणाली हटाई बालीचक्र र मिश्रित खेती अवलम्बन गर्ने
असन्तुलित रासायनिक मल तथा विषादीको प्रयोग नियन्त्रण गर्ने
कृषि वन प्रणाली, कोशेबाली र घुसुवा बालीको विस्तार
भू–क्षय रोक्न जैविक तथा प्रविधिमूलक उपाय अपनाउने
नेपालको माटो वर्षेनि १।७ मिलिमिटरले क्षरण भइरहेका अवस्थामा अनियन्त्रित रासायनिक मल प्रयोग, सहरीकरण र अव्यवस्थित खेतीले स्थिति झनै गम्भीर बनाइरहेको छ।
कृषि उत्पादन घट्दै जाँदा खेतीको भविष्य मात्र होइन—किसानको विश्वास,आजीविका र खाद्य सुरक्षा समेत जोखिममा परेको छ।
दिगो, प्राङ्गारिक र वैज्ञानिक कृषि पद्धतिको अवलम्बन अब विकल्प होइन, अनिवार्य आवश्यकता बनेको छ।
