गजेन्द्र बस्नेत

पत्रकारिता लोकतन्त्रको चौथो अंगका रूपमा नागरिकका अधिकार र आवाजको रक्षा गर्ने महत्वपूर्ण पेसा हो । यो समाज, राज्य, र नागरिकबीच सूचना र जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्ने ‘सेतु’ पनि हो । नेपालजस्तो बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र विविधतायुक्त देशमा पत्रकारिताले सामाजिक न्याय, शान्ति, र विकासलाई सघाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । तर, पछिल्लो समय पत्रकारितामा देखिएको ध्रुवीकरण, सनसनी फैलाउने प्रवृत्ति, र आर्थिक तथा राजनीतिक दबाबले यसको आधारभूत दायित्वप्रति प्रश्न उठाएको छ ।

पत्रकारिताको उद्देश्य र महत्व

पत्रकारिता केवल समाचार सम्प्रेषणको माध्यम मात्र होइन, यो सत्यतामा आधारित, निष्पक्ष, र समाज परिवर्तनको संवाहक पनि हो । यसको मूल उद्देश्य नागरिकलाई सुसूचित गर्नु, सशक्त बनाउनु, र शासनसत्तालाई उत्तरदायी बनाउन मद्दत गर्नु हो । जिम्मेवार पत्रकारिताले समाजका अन्याय, दमन, र भ्रष्टाचारविरुद्ध आवाज उठाउँदै जनताको हक र अधिकारको रक्षाका लागि कार्य गर्दछ ।

विशेषगरी, नेपालमा ग्रामीण भेगदेखि शहरी क्षेत्रसम्मका समस्या र मुद्दाहरूलाई प्रकाशमा ल्याएर समग्र समाजको आवाजलाई सन्तुलित रूपमा प्रस्तुत गर्नु पत्रकारिताको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । महिला, दलित, अल्पसंख्यक, र पिछडिएका समुदायहरूको आवाजलाई प्राथमिकतामा राख्ने जिम्मेवारी पत्रकारिताको हो ।

नेपालको पत्रकारिताः अवसर र चुनौती

वि.सं. २०४६ सालपछिको लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा प्रेस स्वतन्त्रताको सुनिश्चिततासँगै संचार माध्यमको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ । तर, गुणस्तर, सत्यता, र उत्तरदायित्वको दृष्टिकोणले भने अपेक्षाकृत उचाइ प्राप्त गर्न सकेको छैन । आजका दिनमा पत्रकारिता विभिन्न चुनौतीहरूसँग जुधिरहेको छ । समाचार सामग्री ध्रुवीकृत हुन थालेको छ, जसले नागरिकमा राजनीतिक र सामाजिक विभाजन बढाउने खतरा उत्पन्न गरेको छ । कतिपय सञ्चार माध्यमहरू दलगत स्वार्थ, विज्ञापनदाता वा अन्य आर्थिक दबाबका कारण आफ्ना सिद्धान्त र उद्देश्यबाट विचलित भएका देखिन्छन् ।

सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले पत्रकारितालाई नयाँ उचाइमा पु¥याए पनि झुटा समाचार र भ्रामक सामग्रीले यस क्षेत्रको विश्वसनीयतामा गम्भीर प्रभाव पारेको छ । डिजिटल माध्यमको तीव्र विस्तारले सत्यतामा आधारित समाचारको सट्टा सनसनी सामग्रीलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्तिलाई बढावा दिएको छ । यसले गर्दा छापा माध्यम, रेडियो र टेलिभिजनको अस्तित्वमाथि नै प्रश्न चिन्ह्र उठ्न थालेको छ ।

जिम्मेवार पत्रकारिताः सत्यता र निष्पक्षताको आधार

जिम्मेवार पत्रकारिताले सत्यता र निष्पक्षतालाई आधार बनाउँदै नागरिकको हितका लागि काम गर्छ । यसका लागि पत्रकारले आफ्नो समाचार सामग्रीमा तथ्यको प्रमाणिकरण गर्नु, विविध स्रोतहरूको पुष्टि गर्नु, र सामग्रीलाई सन्तुलित दृष्टिकोणसहित प्रस्तुत गर्नु आवश्यक छ । पत्रकारिता कुनै राजनीतिक दल, आर्थिक समूह, वा व्यक्तिगत स्वार्थको वकालत गर्ने माध्यम होइन । यो नागरिकको आवाजलाई सशक्त बनाउँदै सार्वजनिक हितका मुद्दाहरूलाई प्राथमिकतामा राख्ने माध्यम हो । पत्रकारहरूले आफ्नो व्यक्तिगत पूर्वाग्रह र धारणा त्याग्दै समाजका विभाजनकारी मुद्दाहरूलाई समेट्नेभन्दा सद्भाव र एकतालाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

नागरिकको अपेक्षाः निष्पक्षता र पारदर्शिता

नागरिकले पत्रकारिताबाट सत्यतामा आधारित, निष्पक्ष, र सन्तुलित सूचना अपेक्षा गर्छन् । समाजका सबै तह र वर्गलाई सम्बोधन गर्दै ग्रामीण र शहरी मुद्दाहरूलाई समान प्राथमिकतामा राख्ने पत्रकारिताको अपेक्षा नागरिकले गरेका छन् । विशेष गरी, भ्रष्टाचार, दमन, र अन्यायका घटनाहरूलाई उजागर गरेर जनताका अधिकार र न्याय सुनिश्चित गर्न पत्रकारिताको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । नागरिकले पत्रकारितालाई ज्ञान र चेतनाको प्रभावकारी माध्यमका रूपमा हेर्ने गरेका छन् । त्यसैले, पत्रकारहरूले समाजलाई सुसूचित मात्र होइन, सशक्त बनाउने कार्यमा पनि योगदान पु¥याउनुपर्छ ।

समाधानका उपायः सुधार र सुदृढीकरण

नेपालमा पत्रकारिता क्षेत्रले आर्थिक, प्राविधिक, सामाजिक, राजनीतिकलगायत चुनौतीहरु सामना गरिरहेको छ । यसको समाधानका लागि सबै सरोकारवालाले जिम्मेवार भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ ।
१. प्रेस स्वतन्त्रताको संरक्षणः राज्यले प्रेस स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न कानूनी संरचनालाई सुदृढ गर्नुपर्छ ।
२. नैतिक आचारसंहिताको पालनाः संचार माध्यमहरूले पत्रकारिताको आचारसंहितालाई पालन गर्दै सत्यतामा आधारित सामग्री प्रस्तुत गर्नुपर्छ ।
३. आर्थिक आत्मनिर्भरताः सञ्चार माध्यमहरूले विज्ञापनदातामा निर्भरता घटाएर आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर हुने उपाय खोज्नुपर्छ ।
४. पत्रकारको पेशागत विकासः नियमित तालिम र प्रोत्साहनको व्यवस्था गरी पत्रकारहरूको सीप, ज्ञान, र नैतिकतामा सुधार गर्नुपर्छ ।
५. डिजिटल युगको चुनौतीः झुटा समाचार र भ्रामक सामग्रीको पहिचान र नियन्त्रण गर्न प्रविधिको सही प्रयोग गर्नुपर्छ ।

निष्कर्षः जिम्मेवार पत्रकारिता आजको आवश्यक्ता

जिम्मेवार पत्रकारिता भनेको सत्य, निष्पक्षता, र उत्तरदायित्वको आधारमा नागरिकको सेवा गर्ने माध्यम हो । यो केवल समाचार सम्प्रेषण गर्ने माध्यम होइन, समाजलाई सही दिशा दिने शक्तिशाली औजार पनि हो । नेपालमा पत्रकारिताले धेरै चुनौती सामना गरिरहेको भएपनि सुधारका उपायहरू अपनाएर यसलाई नागरिकको अपेक्षाअनुरूप उत्तरदायी बनाउनु आवश्यक छ । रोजगारीको हिसाबले करिब ५० हजार नागरिक मूलधारको पत्रकारितामा छन् ।

यत्रो ठूलो सचेत समुदायलाई पत्रकार आचार संहिताले प्रत्यक्ष र लाखौं व्यक्तिलाई परोक्ष रुपमा प्रभावित पार्ने भएकाले यसप्रति सरोकारवालाहरु गम्भीर हुनैपर्छ । लोकतन्त्रको सुदृढीकरण, सामाजिक न्यायको स्थापना र नागरिक अधिकारको रक्षाका लागि जिम्मेवार पत्रकारिताको विकल्प छैन । पत्रकारले आफ्नो भूमिका सत्यता, ईमानदारी, र निष्पक्षताका साथ निर्वाह गर्दा मात्र समाजले विश्वासका साथ पत्रकारितालाई दर्पणका रूपमा स्वीकार्नेछ ।